امانتداری پیامبر اعظم(ص)

قرآن تمامی اعمال و رفتار و اخلاق پیامبر اعظم(ص) را اسوه حسنه برای تمام مسلمین معرفی می نماید (لکم فی رسول الله اسوه حسنه)و یکی از خصلتهای برجسته حضرت محمد مصطفی(ص) که به سبب آن نام وآوازه ایشان در بین مردم سرزمین مکه شهرت یافته بود(امانتداری)ایشان بود.

ایشان از ابتدای جوانی مورد اطمینان دوست و دشمن بودند، حتی کسانی که با ایشان خصومتی داشتند اموال خود را به امانت به آن جناب می سپردند،تا جای که ایشان قبل از بعثت به نام (امین)مشهور بودند. ایشان راجع به (امانت)و(خیانت در امانت) فرمایشاتی دارند که به گوشه ای از آن اشاره می نماییم.

امانتداری یعنی امان دادن به کسی که به تو اعتماد کرده است. گستردگی امانتداری به وسعت موضوعاتی است که مردم نسبت به یکدیگر درباره آنها اعتماد دارند. گاهی یک سخن امانت است، گاهی پول امانت است، گاهی یک راز پنهانی و گاهی یک خبر. حتی دین اسلام وتعالیم و معارف آن در روایات اسلامی جزو امانتها قلمداد شده، بلکه بزرگترین آنها می باشد. کسی که در امانت خیانت کند در روایات اسلامی  از ایمان خارج شده به طوری که حضرت رسول(ص) می فرماید:((از ما نیست کسی که در امانت خیانت کند))و((کسی که امانتدار نباشد ایمان ندارد))و همچنین فرموده اند :((کسی که به امانتی خیانت کند و در آن حال بمیرد به غیر دین من مرده است وخدا را در حالی که بر او خشمگین است ملاقات می کند))ونیز فرمودند :

((افشا سر برادرت خیانت است بنابراین از این کار دوری کن.))

خیانت در امانت در نزد آن حضرت به قدری زشت بود که حتی اجازه ندادند جواب خیانت با خیانت داده شود و فرمودند: ((به کسی که به تو خیانت کرده خیانت نکن که تو هم مثل او خواهی بود)).

آن حضرت برای شناسایی کسانی که نمی شوند به آنها اعتماد کرد و ایشان را امین شمرد علاماتی بیان فرمودند:

1- نافرمانی خدای رحمان   2- آزار رساندن به همسایه  3- نفرت از مومنان  4- نزدیک شدن به طغیان و سرکشی

در مورد اهمیت دادن حضرت پیامبر اعظم(ص) به امانتداری و راستگوی همین بس که روایت شده حضرت علی(ع) به واسطه امانتداری و راستگویی آن مقام را در نزد پیامبر(ص) کسب کرده بودند. امانتداری آثاری در زندگی انسان دارد. حضرت رسول(ص) فرمودند: ((امانتداری باعث توانگری و بی نیازی می شود، خیانت باعث فقر و نداری)).

شایسته است ما مسلمین با پیروی از سیره اسوه حسنه در هیچ امانتی خیانت نکنیم و با مراعات(امانتداری و راستگویی)خودمان را به آن اسوه اعظم نزدیکتر کنیم و از دوستان واقعی او و امت نمونه باشیم.

راستی و راستگویی پیامبر اعظم(ص)

یکی دیگر از صفاتی که دروجود پیامبر اسلام حضرت محمد (ص) شاخص بود و همگان حضرت را به این صفت می شناختند، راستگوئی حضرت بود. به طوری که هیچگاه از ایشان دروغی شنیده نشده بود وبه همین علت هر خبری که می فرمود، او را تصدیق می کردند وخبررا از او تایید می نمودند واگر در تاریخ می بینیم که گروهی به آن حضرت ایمان نیاوردند، ازترس به خطر افتادن جایگاه اقتصادی اجتماعی سیاسی وفرهنگی ایشان در نزد مردم بود و گرنه همگی صدق دعوی آن حضرت را تایید می کردند. روایت است که منفورترین صفت در نظر ایشان دروغگویی بود و اگر از کسی دروغی می شنید مهرش از دل حضرت بیرون می رفت، تا وقتی که توبه کند واز دروغ خویش پشیمان گردد. از جمله دستورات ایشان این است که :(( بر شما باد راستگویی ودرستی که آن دری است از درهای بهشت )). ایشان دروغ را دریک (خیانت بزرگ) نسبت به برادران دینی می دانند ایشان می فرمایند:((وقتی بنده ای دروغ می گوید، فرشته از بوی گند دروغ از دروغگو تا جایی که چشم کار می کند دور می شود.))

آن حضرت دروغ را دری از درهای نفاق می دانند ومی دانیم که پایین ترین طبقات جهنم از آن منافق است.

فرد مومن به خدا و رسول او هیچگاه دروغ نمی گوید، زیرا پیامبر خدا(ص) فرمود:((مومن برهر خصلتی سرشته می شود به جز خیانت ودروغ)). در مورد جایگاه دروغگو ایشان فرموده اند :((وای بر کسی که برای خنداندن مردم دروغ بگوید وای بر او وای بر او)) وهمچنین کم مروت ترین مردم دروغگو است. بر اساس روایتی از ایشان اگر کسی هر چه می شنود بازگو کند، خود به خود دروغگو خواهد شد. ایشان می فرمایند : (( برای دروغگویی همین بس که انسان هر چه می شنود بازگو کند)).

علت دروغ: دروغگو دروغ نمی گوید مگر به سبب حقارتی که در اوست .

آثار دروغ: ایشان می فرمایند تکرار دروغ باعث ایجاد نقطه سیاهی در قلب انسان و سر انجام سیاهی قلب او را فرا می گیرد و خداوند او را از دروغگویان می شمارد .

امام علی علیه السلام زودتر از تمام مردم عصر خود به خدا و رسولش صلی الله علیه و آله ایمان آورد و نماز گزارد. ایشان این موضوع را به طور مکرر اعلام فرمود و هیچ کس هم به مخالفت با ایشان برنخاست.

این مطلب را هم راویان شیعه نقل کرده‌اند و هم راویان اهل سنت. خود آن حضرت می‌فرمایند: اللهم انی اول من اناب و سمع و اجاب، لم یسبقنی الا رسول الله (ص) بالصلاه! (1)

بار خدایا من نخستین کسی هستم که به حق رسیده و آن را شنیده و پذیرفته است و هیچ کس بر من در امر نماز سبقت نگرفت، مگر رسول خدا صلی الله علیه و آله، و نیز فرموده‌اند: «من هفت سال پیش از آن که کسی با پیامبر نماز بخواند، با او نمازگزاردم.» (2)

در نماز علی علیه السلام سخن‌ها رفته و کلام‌ها گفته و کتاب‌ها نوشته شده است؛ «نمازی که در آن، چنان غرق در مناجات و خضوع و بندگی می‌شد که گوشش نمی‌شنید، چشمش نمی‌دید و زمین و آسمان و مافیها از خاطرش محو می‌شد! نمازی که در آن از خوف خدا بر خود می‌لرزید و رنگ از رخسار مبارکش می‌پرید. اصولاً معنای نماز را باید در نماز علی علیه السلام جست و معنای خوف را باید از چهره رنگ پریده او دریافت و خدا را باید از چشم او دید.

نقل است که پس از شهادت امیرمومنان، حضرت علی علیه السلام، یکی از اصحاب آن حضرت به نام «ضرار» با معاویه روبرو شد. معاویه گفت: «می‌خواهم علی علیه السلام را برایم توصیف کنی!» ضرار - که حالتی غمبار بر وجودش مستولی شده بود- لب به سخن گشود: «شبی علی علیه السلام را در محراب عبادتش دیدم که از خوف خدا چون مارگزیدگان به خود می‌پیچید و به سان غمزدگان می‌گریست و می‌گفت:«آه! آه! از آتش دوزخ...»، و کلام ضرار که بدین جا رسید، معاویه گریان شد! (3)

علی علیه السلام که اولین نمازگزار پس از پیامبر صلی الله علیه و آله است و رکعت به رکعت نمازش و تکبیر به تکبیرش دیدنی و شنیدنی است، آخرین نمازش نیز شنیدنی است، هر چند که قلم از توصیف عاجز باشد و بیان از تعریف، وامانده:

آن شب - شب نوزدهم ماه رمضان - مکرر از اتاق بیرون می‌آمد و به آسمان می‌نگریست؛ باز می‌گشت و با خود می‌گفت: «به خدا قسم این همان شبی است که مرا وعده شهادت در آن داده‌اند.» پس موعد عزیمت که رسید، آهنگ رفتن کرد. ام کلثوم (س) که میزبان حضرتش بود و از این رفتار پدر، مضطرب و نگران، مانع از رفتن علی علیه السلام شد و از ایشان درخواست کرد تا شخص دیگری را به جای خود برای اقامه نماز به مسجد بفرستد، اما آن حضرت امتناع کرد و فرمود: « از قضای الهی نمی‌توان گریخت.» پس گام در رکاب قضای الهی نهاد و به راه افتاد.

زمین بر آن بود که آهنگ حرکت خود را به گام‌های علی علیه السلام متصل کند. چشم‌های ناسوتیان در تمنای ماندن، تند آب اشک ساز کردند و لاهوتیان، دست تمنا بر کنگره عرش ساییدند و ام کلثوم (س)، درمانده از همه چیز و همه جا، خون جگر بدرقه راه علی علیه السلام کرد. در بین راه چند مرغابی به حضرت نزدیک و گویی مانع از رفتن ایشان شدند، اما شهادت علی علیه السلام، گویی بی بازگشت‌ترین قضای الهی در آن لیلة القدر خدایی بود. این رفتن دیگر بازگشتی نداشت و علی علیه السلام دیگر طاقت ماندن! چون خواست از در خانه خارج شود، قلاب در، چنگ در کمربند او انداخت و این آخرین حربه زمینیان برای بازداشتن علی علیه السلام از رفتن بود. علی علیه السلام از در که گذشت، زمینیان دیگر از او دست شستند. و علی علیه السلام کسی نبود که از شهادت بگذرد که سالیان سال است به انتظار چنین شبی نشسته... کمربند خود را محکم بست و خطاب به خویش فرمود: «ای علی! کمربندت را محکم ببند و برای مرگ آماده شو.»

کوچه‌ها را یکی پس از دیگری جا می‌گذاشت تا این که به مسجد رسید. ابتدا چند رکعت نماز گزارد و چون فجر دمید، بر بام مسجد رفت و آخرین اذان خود را در آن شهر پر از حیله و نیرنگ، ارزانی زمینیان نمود و این آخرین اذانی بود که علی علیه السلام بر ماذنه مسجد کوفه فریاد زد!

آن شب تمام اهالی کوفه نوای دلنشین اذان علی علیه السلام را شنیدند. یتیمان در خواب فرو رفته که خواب پدر می‌دیدند، با شنیدن صدای علی علیه السلام ، از خواب برخاستند و چون دریافتند علی علیه‌السلام بیدار است، احساس آرامش و امنیت کردند و غم بی‌پدری از چشمان خواب آلودشان رخت بر بست. آری این بانگ اذان علی علیه السلام است؛ پدر یتیمان کوفه همو که تمام یتیمان کوفه، لذت نشستن بر زانویش را تجربه کرده و از دست پر کرمش نان و خرما خورده‌اند و در آغوش پدرانه‌اش جا خوش کرده‌اند.

... و علی علیه السلام برای اقامه نماز به داخل مسجد آمد ... خفتگان را بیدار کرد؛ آن ملعون، ابن ملجم، بیدار بود ولی به روی شکم دراز کشیده و خود را به خواب زده بود و شمشیری در زیر جامه‌اش پنهان داشت، حضرت به او فرمود: «برخیز که وقت نماز است و این چنین (به روی شکم) نخواب که خواب شیطان است؛ بر دست راست بخواب که خواب مومنان است و یا به طرف چپ بخواب که خواب حکیمان است و یا به پشت بخواب که خواب پیامبران (ع) است... قصدی در خاطر داری که نزدیک است آسمان‌ها از سنگینی آن فرو ریزند و اگر بخواهم می‌توانم خبر دهم که در زیر جامه‌ات چه پنهان کرده‌ای... .» پس به جانب محراب رفت؛ در محراب ایستاد و به نماز مشغول شد. ابن ملجم مضطرب و نگران بود ... علی علیه السلام به آرامی تکبیر گفت و به رکوع رفت... ابن ملجم که در کنار ستونی به کمین ایستاده بود، چون بید به خود می‌لرزید ... علی علیه السلام سر از رکوع برداشت و به سجده رفت ... قلب کثیف ابن ملجم به شدت می‌تپید ... علی علیه السلام سر از سجده برداشت ... ابن ملجم دوید ... شمشیرش را بالا برد تا فرود آورد، ولی شمشیرش به سقف محراب گیر کرد. باز قصد فرود آوردن شمشیر را نمود، شمشیر را فرود آورد و فرق علی علیه السلام تا سجده‌گاه شکافته شد و فریاد علی علیه السلام، فریاد در گلو مانده علی (ع) برخاست: «بسم الله و بالله و علی ملة رسول الله، فزت و رب الکعبه.»و جبرییل، عزادار و مویه کنان در میان زمین و آسمان بانگ برداشت:

سوگند به خدا پایه‌های هدایت ویران شد و نشانه‌های تقوا از بین رفت و ریسمان محکم از هم گسست. پسر عموی پیامبر کشته شد، جانشین برگزیده کشته شد، علی مرتضی توسط نگون بخت‌ترین انسان‌ها کشته شد.

پاورقی:

. 1- نهج البلاغه، خ131

. 2- الغدیر / 3/221

. 3- گفتارهای معنوی شهید مطهری/ 63

ای بانوی بزرگ کرامت! ای خورشید احسان! در شمع گرم دستانت، نهال نوپای اسلام جان می گرفت و به درختی تناور تبدیل می شد. در آن زمان بت و شمشیر و شیطان، که دختران، عروس گورها می شدند و دستان سرد خاک، گرمای زندگیشان را می سترد، لطیف رنگین احساس و یاری ات، رسول خدا (ص) را از تنهایی بیرون می آورد و انتظار نبوت او را می کشید. هجران تو چنان سخت بود که سال وداع تو را "عام الحزن" نام نهادند. 29 رجب سه سال قبل از هجرت سالروز ارتحال روح فرسای نخستین بانوی مسلمان و بانوی فرشتگان آسمان، حضرت خدیجه کبری (س) را تسلیت می گوییم.

پدر او: خو یلد بن عبد الغری بن قُصَی بن کلاب است.

مادر او: فاطمه دختر زائده بن أصَم است.

تولد: سال 68 پیش از هجرت

فرزندان: قاسم، عبدا...، زینب، ام کلثوم، فاطمه و رقیه می باشند.

لقب: طاهره

وفات: در ماه رمضان سال دهم بعثت و پس از سه روز بعد از وفات ابوطالب است.

پیغمبر(ص) او را در حجون دفن کرد و خود او را در قبر گذاشت و سال وفات او عام الاحزان (سال اندوه ها)  نامیده شده است و خدیجه به هنگام وفات 65 سال داشت.

در هنگام ازدواج با پیغمبر(ص) عمر شریف آن حضرت 25 سال و عمر خدیجه 40 سال بود. ثروتش از همه قریش بیشتر بود و اهالی مکه با اموال او پیش از آنکه با پیغمبر (ص) ازدواج کند تجارت می کردند و خدیجه پس از ازدواج با پیغمبر هر چه داشت به وی بخشید و این ثروت هنگفت از پایه های تشکیل دهنده دعوت اسلامی به شمار می رود. سخن از اسلام خدیجه گفتن در واقع سخن از اسلام در روز نخستین است. همه امت اتفاق نظر دارند که خدیجه اولین بانویی است که اسلام آورده است. در همان زمانی که پیامبر گرامی از اذیت و آزار و دشواریها رنج می برد، آنجا کسی بود که از بار اندوه و غمهای او می کاست و موجب می شد که غمها و اندوه های خویش را به فراموشی سپارد. او تنها خدیجه همان زن با ایمان بود، همان زن گرانقدری که یاور و شریک محمد (ص) بود.

 تبسم خدیجه کوله بار اندوه و دردها را از محمد (ص) سبک می کرد و دوستی نمایان بر چهره اش موجب می شد که پیغمبر دردها و رنجهای خود را از یاد ببرد. ایمان خدیجه پیغمبر را از یک آینده درخشان و با شکوه برای دعوت خبر می داد و استواری عقیده اش دلیلی بر آغاز پیروزی بود. اموال خدیجه در واقع کلید شکست این محاصره بود. او مواد مصرفی را چندین برابر قیمت واقعیش از برای غذای کسانی که میان امت بودند می خرید تا اینکه سالهای محاصره اقتصادی با سلامت و رهایی امت سپری شد و حیله قریش با شکست و ناکامی مواجهه گردید. رسول گرامی (ص) به خاطر صداقت و امانتی که از او نمایان شده بود به صادق و امین معروف بود و خداوند حاضر و ناصر چنین می خواست که خدیجه دارای سیره ای باشد که بدان از همه زنان منحصر بفرد باشد، به همین جهت در دوره جاهلیت به طاهره معروف بود و همین لقب برای شرف و افتخار او کافی است.

ابن عباس گفته است: رسول خدا (ص) بر روی زمین چهار خط کشید و گفت آیا می دانید این چیست؟

گفتند: خدا و رسولش داناترند.

پس رسول خدا (ص) گفت: بهترین زنان اهل بهشت چهار تن هستند: خدیجه دختر خویلد، فاطمه دختر محمد (ص)، مریم دختر عمران و آسیه دختر مزاحم زن فرعون.

مناقب خدیجه فراوان است و او از میان زنان کسی است که به مرحله کمال رسیده است. او خردمند و با جلال و متدین و پاکدامن و بزرگوار و از اهل بهشت بود. پیغمبر (ص) او را ستایش می کرد و بر دیگر زنان مؤمن برتری می داد و او را بسیار بزرگ می داشت تا جائیکه عایشه می گفت: به زنی رشک نبردم آنچنان که به خدیجه حسد ورزیدم زیرا که پیامبر (ص) بسیار زیاد از او یاد می کرد. و بدینگونه او در تاریخ حیات رسول اکرم (ص) زنی عادی نبود. بسبب فداکاری شگفت انگیز این بانوی پارسا، پیامبر (ص) او را بسیار بزرگ می داشت. سه سال پیش از هجرت، در تلاطم وقایع وتند باد مصائبی که از سوی قریش و سایرین بر پیامبر (ص) وارد می شد شعله ای فروزان رنگ باخته، به خاموشی می گرائید. رسول اکرم (ص) به سادگی نمی توانست این خبر دلخراش را بپذیرد. او بدین ترتیب انسانی را از کف می نهاد که عالی ترین نمونه وفا و فداکاری و جامع ترین بیانگر راستی بود. آخرین سخن خدیجه، به هنگامی که بر بستر مرگ خفته بود، از درد و رنج هائی که در راه پیامبر(ص) دیده بود کم ارج تر نبود. لحظه ای که شبح مرگ بر چهره او سایه افکنده بود به پیامبر چنین می گوید: «ای رسول خدا ...... من در حق تو کوتاهی کردم و آنچه شایسته تو بود، انجام ندادم. از من در گذر و اگر اکنون، دل در طلب چیزی داشته باشم، خشنودی توست.»

کلمات بر لبان پاکش می لغزد و آخرین نفسهایش را با خشوع و ایمان بر می آورد ...... خدا خدیجه را رحمت کند. آن نمونه بارز زن مسلمان که برای عقیده و  رسالتش پیکار کرد.

کیفیت حضور فاطمه (س) در قیامت طبق روایات شیعه

کیفیت حضور معصومین و شخصیت های ممتاز تاریخ اسلام در عرصه قیامت به راستی روشن کننده بسیاری نکات و مسائل مورد سوال است. براین اساس، به سراغ روایات معصومان علیهم السلام مى‏رویم تا بامقام و جایگاه حضرت فاطمه سلام الله علیها در قیامت آشنا شویم.

کیفیت ‏برانگیخته شدن

برانگیخته شدن و رستاخیز از لحظات بسیار سخت و وحشتناک آینده بشر است; زمانى که معصومان علیهم السلام همواره بدان مى‏اندیشند و گاه از خوف آن بیهوش مى‏شدند. فاطمه(س) نیز چنین بود و بیشتر بدین زمان مى‏اندیشید. فکر زنده شدن، عریان بودن انسانها در قیامت، عرضه شدن به محضر عدل الهى و... او را در اندوه فرو مى‏برد. امیرمؤمنان على(ع) مى‏فرماید:

«روزى پیامبرخدا(ص) بر فاطمه(س) وارد شد و او را اندوهناک یافت. فرمود: دخترم! چرا اندوهگینى؟

فاطمه پاسخ داد: پدرجان! یاد قیامت و برهنه محشور شدن مردم در آن روز رنجم مى‏دهد.

پیامبر فرمود: آرى دخترم! آن روز، روز بزرگى است; اما جبرئیل از سوى خداوند برایم خبر آورد من اولین کسى هستم که برانگیخته مى‏شوم; سپس ابراهیم و آنگاه همسرت على‏بن ابى‏طالب(ع). پس از آن، خداوند جبرئیل را همراه هفتاد هزار فرشته به سوى تو مى‏فرستد. وى هفت گنبد از نور بر فراز آرامگاهت‏برقرار مى‏سازد. آنگاه اسرافیل لباسهاى بهشتى برایت مى‏آورد و تو آنها را مى‏پوشى. فرشته دیگرى به نام زوقائیل مرکبى از نور برایت مى‏آورد که مهارش از مروارید درخشان و جهازش از طلاست. تو بر آن مرکب سوار مى‏شوى و زوقائیل آن را هدایت مى‏کند. در این حال هفتاد هزار فرشته با پرچمهاى تسبیح پیشاپیش تو راه مى‏سپارند. اندکى که رفتى، هفتاد هزار حورالعین در حالى که شادمانند و دیدارت را به یکدیگر بشارت مى‏دهند، به استقبالت مى‏شتابند. به دست هریک از حوریان منقلى از نور است که بوى عود از آن بر مى‏خیزد... آنها در طرف راستت قرار گرفته، همراهت‏حرکت مى‏کنند. هنگامى که به همان اندازه از آرامگاهت دور شدى، مریم دختر عمران همراه هفتاد هزار حورالعین به استقبال مى‏آید و برتو سلام مى‏گوید. آنها سمت چپت قرار مى‏گیرند و همراهت‏حرکت مى‏کنند. آنگاه مادرت خدیجه، اولین زنى که به خدا و رسول او ایمان آورد، همراه هفتاد هزار فرشته که پرچمهاى تکبیر در دست دارند، به استقبالت مى‏آیند. وقتى به جمع انسانها نزدیک شدى، حواء با هفتاد هزار حورالعین به همراه آسیه دختر مزاحم نزدت مى‏آید و با تو رهسپار مى‏شود.

حضور فاطمه در میان مردم

فاطمه جان، هنگامى‏که به وسط جمعیت‏حاضر در قیامت مى‏رسى، کسى از زیر عرش پروردگار به گونه‏اى که تمام مردم صدایش را بشنوند، فریاد مى‏زند: چشمها را فرو پوشانید و نظرها را پایین افکنید تا صدیقه فاطمه، دخت پیامبر(ص) و همراهانش عبور کنند.


جابربن عبدالله انصارى نیز در حدیثى از پیامبرخدا(ص) این حضور را چنین توصیف مى‏کند:

روز قیامت دخترم فاطمه بر مرکبى از مرکبهاى بهشت وارد عرصه محشر مى‏شود. مهار آن مرکب از مروارید درخشان، چهار پایش از زمرد سبز، دنباله‏اش از مشک بهشتى و چشمانش از یاقوت سرخ است و بر آن گنبدى از نور قرار دارد که بیرون آن از درونش و درون آن از بیرونش نمایان است. فضاى داخل آن گنبد انوار عفو الهى و خارج آن پرتو رحمت‏خدایى است. بر فرازش تاجى از نور دیده مى‏شود که هفتاد پایه از در و یاقوت دارد که همانند ستارگان درخشان نور مى‏افشانند.

در هریک از دو سمت راست و چپ آن مرکب هفتاد هزار فرشته به چشم مى‏خورد.

جبرئیل مهار آن را در دست دارد و با صداى بلند ندا مى‏کند: نگاه خود فراسوى خویش گیرید و نظرها پایین افکنید. این فاطمه دختر محمد است که عبور مى‏کند.

در این هنگام، حتى پیامبران و انبیا و صدیقین و شهدا همگى از ادب دیده فرو مى‏گیرند تا فاطمه(س) عبور مى‏کند و در مقابل عرش پروردگارش قرار مى‏گیرد. (2)

منبرى از نور براى فاطمه(س)

در ادامه گفتگوى پیامبر با دختر گرامى‏اش درباره چگونگى حضور وى در عرصه قیامت، چنین مى‏خوانیم: سپس منبرى از نور برایت‏برقرار مى‏سازند که هفت پله دارد و بین هر پله‏اى تا پله دیگر صفهایى از فرشتگان قرار گرفته‏اند که در دستشان پرچمهاى نور است. همچنین در طرف چپ و راست منبر حورالعین صف مى‏کشند... آنگاه که بر بالاى منبرقرار مى‏گیرى، جبرئیل مى‏آید و مى‏گوید: اى فاطمه! آنچه مایلى از خدا بخواه... (3)

شکایت در دادگاه عدل الهى

اولین در خواست فاطمه در روز قیامت، پس از عبور از برابر خلق، شکایت از ستمگران است.

جابرابن عبدالله انصارى از پیامبر(ص) چنین نقل مى‏کند: هنگامى‏که فاطمه در مقابل عرش پروردگار قرار مى‏گیرد، خود را از مرکب به زیر انداخته، اظهار مى‏دارد: الهى و سیدى، میان من و کسى که مرا آزرده و بر من ستم روا داشته، داورى کن. خدایا! بین من و قاتل فرزندم، حکم کن... (4)

براساس روایتى دیگر، پیامبر اکرم(ص) فرمود: دخترم فاطمه در حالى که پیراهنهاى خونین در دست دارد، وارد محشر مى‏شود; پایه‏اى از پایه‏هاى عرش را در دست مى‏گیرد و مى‏گوید:

«یا عدل یا جبار احکم بینى و بین قاتل ولدى‏»

اى خداى عادل و غالب، بین من و قاتل فرزندم داورى کن.

قال:«فیحکم لابنتی و رب الکعبة‏»

به خداى کعبه سوگند، به شکایت دخترم رسیدگى مى‏شود و حکم الهى صادر مى‏گردد. (5)

دیدار حسن و حسین علیهما السلام

دومین خواسته فاطمه در روز قیامت از خداوند چنین است: خدایا! حسن و حسین را به من بنمایان.

در این لحظه، امام حسن و امام حسین علیهما السلام به سوى فاطمه مى‏روند، در حالى‏که از رگهاى بریده حسین خون فوران مى‏کند. (6)

پیامبر خدا(ص) مى‏فرماید: هنگامى‏که به فاطمه گفته مى‏شود وارد بهشت‏شو، مى‏گوید: هرگز وارد نمى‏شوم تا بدانم پس از من با فرزندانم چه کردند؟

به وى گفته مى‏شود: به وسط قیامت نگاه کن.

پس بدان سمت مى‏نگرد و فرزندش حسین را مى‏بیند که ایستاده و سر در بدن ندارد. دخت پیامبر(ص) ناله و فریاد سر مى‏دهد. فرشتگان نیز (بادیدن این منظره) ناله و فریاد بر مى‏آورند. (7)

امام صادق(ع) مى‏فرماید: حسین بن على(ع) در حالى که سر مقدسش را در دست دارد، مى‏آید. فاطمه با دیدن این منظره ناله‏اى جانسوز سر مى‏دهد. در این لحظه، هیچ فرشته مقرب و پیامبر مرسل و بنده مؤمنى نیست مگر آنکه به حال او مى‏گرید. (8)

در این موقعیت، خداوند به خشم آمده، به آتشى به نام «هبهب‏» که هزار سال در آن دمیده شده تا سیاه گشته و هیچ آسودگى در آن راه نمى‏یابد و هیچ اندوهى از آنجا بیرون نمى‏رود، دستور مى‏دهد کشندگان حسین بن‏على را برگیر و جمع کن... آتش به فرمان پروردگار عمل کرده، همه آنها را بر مى‏چیند... (9)

شفاعت‏براى دوستان اهل‏بیت علیهم السلام

سومین درخواست فاطمه در روز قیامت از پروردگار، شفاعت از دوستان و پیروان اهل‏بیت علیهم السلام است که مورد قبول حق قرار مى‏گیرد و دوستان و پیروانش را مورد شفاعت قرار مى‏دهد.

امام باقر(ع) مى‏فرماید: هنگامى‏که فاطمه به در بهشت مى‏رسد، به پشت‏سرش مى‏نگرد. ندا مى‏رسد: اى دختر حبیب! اینک که دستور داده‏ام به بهشت‏بروى، نگران چه هستى؟

فاطمه(س) جواب مى‏دهد: اى پروردگار! دوست دارم در چنین روزى با پذیرش شفاعتم، مقام و منزلتم معلوم شود.

ندا مى‏رسد: اى دختر حبیبم! برگرد و در مردم بنگر و هر که در قلبش دوستى تو یا یکى از فرزندانت نهفته است داخل بهشت گردان. (10)

امام باقر(ع) در روایتى دیگر مى‏فرماید: در روز قیامت‏بر پیشانى هر فردى، مؤمن یا کافر نوشته شده است. پس به یکى از محبان اهل‏بیت علیهم السلام که گناهانش زیاد است دستور داده مى‏شود به جهنم برده شود. در آن هنگام، فاطمه(س) میان دو چشمش را مى‏خواند که نوشته شده است: دوستدار اهل‏بیت. پس به خدا عرضه مى‏دارد:

الهى و سیدى! تو مرا فاطمه نامیدى و دوستان و فرزندانم را به وسیله من از آتش دور ساختى و وعده تو حق است و هرگز وعده‏ات را زیر پا نمى‏نهى.

ندا مى‏رسد: فاطمه! راست گفتى; من تو را فاطمه نامیدم و به وسیله تو، دوستان و پیروانت و دوستان فرزندانت و پیروانشان را از آتش دور گردانیدم. وعده من حق است و هرگز تخلف نمى‏کنم.

اینکه مى‏بینى دستور دادم بنده‏ام را به دوزخ برند، بدین جهت‏بود که درباره‏اش شفاعت کنى و شفاعتت را بپذیرم تا فرشتگان، پیامبران، رسولان و همه مردم از منزلت و مقامت آگاهى یابند. حال بنگر، دست هرکه بر پیشانى‏اش «مؤمن‏» نوشته شده، بگیر و به بهشت‏ببر. (11)

شفاعت دوستان فاطمه از دیگران

عظمت و مقام حضرت فاطمه در روز قیامت چنان است که خداوند به خاطر فاطمه به دوستان آن حضرت نیز مقام شفاعت مى‏دهد. امام باقر(ع) به جابر فرمود: جابر! به خدا سوگند، فاطمه(س) با شفاعت‏خود در آن روز شیعیان و دوستانش را از میان اهل محشر جدا مى‏سازد. چنانکه کبوتر دانه خوب را از دانه بد جدا مى‏کند.

هنگامى‏که شیعیان فاطمه همراه وى به در بهشت مى‏رسند، خداوند در دلشان مى‏افکند که به پشت‏سر بنگرند. وقتى چنین کنند، ندا مى‏رسد: دوستان من!

اکنون که شفاعت فاطمه را در حق شما پذیرفتم، نگران چه هستید؟

آنان عرضه مى‏دارند: پروردگارا! ما نیز دوست داریم در چنین روزى مقام و منزلت ما براى دیگران آشکار شود.

ندا مى‏رسد: دوستانم! بر گردید و بنگرید و هر که به خاطر دوستى فاطمه شما را دوست داشت و نیز هر که به خاطر محبت فاطمه به شما غذا، لباس یا آب داده و یا غیبتى را از شما دور گردانیده همراه خود وارد بهشت کنید. (12)

به سوى بهشت

فاطمه(س)، پس از شفاعت از دوستان خود و فرزندانش و رسیدگى به شکایتش در دادگاه عدل الهى به فرمان خدا، با جلال و شکوه خاصى وارد بهشت مى‏شود. پیامبراکرم(ص) مى‏فرماید: روز قیامت دخترم فاطمه در حالى که لباسهاى اهدایى خداوند را که با آب حیات آمیخته شده، پوشیده، محشور مى‏شود و همه مردم از مشاهده این کرامت تعجب مى‏کنند. آنگاه لباسى از لباسهاى بهشت‏بر وى پوشانده مى‏شود. بر هزار حله بهشتى براى او با خط سبز چنین نوشته شده است: دختر پیامبر را به بهترین شکل ممکن و کامل‏ترین هیبت و تمامترین کرامت و بیشترین بهره وارد هشت‏سازید. پس، فاطمه(س) را به فرمان پروردگار در کمال عظمت و شکوه، در حالى‏که پیرامونش هفتاد هزار کنیز قرار گرفته، به بهشت مى‏برند. (13)

استقبال حوریان بهشتى

رسول خدا(ص) به فاطمه(س) فرمود: هنگامى‏که به در بهشت مى‏رسى، دوازده هزار حوریه، که تاکنون به ملاقات کسى نرفته و نخواهند رفت در حالى‏که مشعل‏هاى نورانى به دست دارند و بر شترانى از نور که جهازهایشان از طلاى زرد و یاقوت سرخ و مهارهایشان از لؤلؤ و مروارید درخشان است‏سوارند، به استقبالت مى‏شتابند. پس وقتى داخل بهشت‏شدى، بهشتیان به یکدیگر ورودت را بشارت خواهند داد و براى شیعیانت‏سفره‏هایى از گوهر، (14) که بر پایه‏هایى از نور برقرار ساخته‏اند، آماده مى‏سازند و در حالى که هنوز سایر مردم گرفتار حسابرسى‏اند، آنان از غذاهاى بهشتى مى‏خورند. (15)

اولین سخن فاطمه در بهشت

سلمان فارسى از پیامبر اسلام(ص) چنین روایت کرده است: هنگامى‏که فاطمه داخل بهشت مى‏شود و آنچه خداوند برایش مهیا کرده مى‏بیند، این آیه را تلاوت مى‏کند:

(بسم الله الرحمن الرحیم الحمد لله الذى اذهب عناالحزن ان ربنا لغفور شکور الذى احلنا دارالمقامة من فضله لایمسنا فیها نصب و لا یمسنا فیها لغوب) (16)

ستایش و سپاس ویژه خدایى است که اندوهمان را زدود. بدرستى‏که پروردگار ما آمرزنده و پاداش دهنده است; پروردگارى که در سایه بخشش خود ما را به بهشت و اقامتگاه همیشگى‏مان فرود آورد. ما در آن جا با رنج و ملالى رو به رو نمى‏شویم.

نورانى شدن بهشت از نور فاطمه(س)
ابن شهرآشوب مى‏نویسد: در بسیارى از کتابها، از جمله کشف ثعلبى و فضائل ابوالسعادات، در معناى این آیه (لایرون فیها شمسا و لازمهریرا) (17)

(ونمى‏بینند در بهشت نه آفتاب و نه سرمایى را.)

آورده‏اند که ابن عباس گفت: چنانکه بهشتیان در بهشت هستند، ناگاه نورى مى‏بینند که باغهاى بهشت را نورانى کرد. اهل بهشت اظهار مى‏دارند: خدایا! تو در کتابى که بر پیامبرت فرستادى، فرمودى: (لایرون فیها شمسا) (بهشتیان در بهشت‏خورشیدى نخواهند دید.) ندا مى‏رسد: این، نور آفتاب و ماه نیست، بلکه على و فاطمه از چیزى تعجب کرده و خندیدند و از نور آن دو، بهشت روشن گردید. (18)

زیارت انبیا از فاطمه در بهشت

آنگاه که همه انبیا و اولیاى خدا وارد بهشت‏شدند، آهنگ دیدار دختر پیامبر خدا مى‏کنند. رسول خدا(ص) به فاطمه فرمود: هرگاه اولیاى خدا در بهشت مستقر گردیدند، از آدم گرفته تا سایر انبیا همه به دیدارت مى‏شتابند. (19)

عنایات خداوند به فاطمه در بهشت

پروردگار منان به فاطمه زهرا(س) در بهشت عنایاتى ویژه خواهد داشت. بخشى از آن عنایات چنین است:

1 - خانه ‏هاى بهشتى
پیامبرخدا(ص) فرمود: هنگامى‏که مرا به معراج بردند و داخل بهشت‏شدم، به قصر فاطمه رسیدم; درون آن هفتاد قصر بود که تمام در و دیوار و تاقهایش از دانه‏هاى مروارید سرخ ساخته شده، همه آنها به یک شکل زینت داده شده بود. (20)

2 - همنشینى با پیامبر(ص)
پیامبر اکرم(ص) به على(ع) فرمود:

یاعلى! تو و دخترم فاطمه در بهشت در قصر من همنشین من هستید. سپس این آیه را تلاوت فرمود: (برادران بر تختهاى بهشتى رو به روى هم مى‏نشینند.) (21)

3 - درجه وسیله
رسول خدا(ص) فرمود: فى‏الجنة درجة تدعى الوسیلة فاذا سالتم الله فاسالوا لی الوسیلة قالوا یا رسول‏الله من یسکن معک فیها؟ قال على و فاطمة و الحسن و الحسین (22)

در بهشت درجه‏اى به نام «وسیله‏» است. هرگاه خواستید، هنگام دعا، چیزى برایم بخواهید، مقام وسیله را از خداوند خواستار شوید.

گفتند: یا رسول‏الله! چه کسانى دراین درجه (مخصوص) با شما همنشین خواهند بود؟

فرمود: على، فاطمه، حسن و حسین.

علامه امینى در منقبت‏بیست و ششم مى‏نویسد:

از مناقب حضرت زهرا (ص) همراه بودن او با پدر و همسر و فرندانش در درجة الوسیله است. آنجا پایتخت ظمت‏حضرت حق تبارک و تعالى است و جز پنج تن علیهم السلام هیچ یک از انبیا و اولیا و مرسلین و صالحان و فرشتگان مقرب کسى بدان راه نمى‏یابد. (23)

4 - سکونت در حظیرة القدس
سیوطى در مسند مى‏نویسد:

«ان فاطمة و علیا و الحسن و الحسین فى‏حظیرة القدس فى‏قبة بیضاء سقفها عرش الرحمن.» (24)

فاطمه و على و حسن و حسین در جایگاهى بهشتى به نام «حظیرة‏القدس‏» در زیر گنبدى سفید به سرمى‏برند که سقف آن عرش پروردگار است.

پیامبرخدا(ص) فرمود: در قیامت، جایگاه من و على و فاطمه و حسن و حسین سرایى زیر عرش پروردگار است. (25)

نویسنده خصایص فاطمه، ضمن بیانى مفصل درباره حظیرة‏القدس، مى‏نویسد: والاترین جایگاه‏ها در هشت‏حظیرة‏القدس است. (26)

5 - بخشیدن چشمه تسنیم به فاطمه(س)
طبرى از همام بن‏ابى‏على چنین نقل مى‏کند: به کعب الحبر گفتم: نظرت درباره شیعیان على‏بن‏ابى‏طالب چیست؟

گفت: اى همام! من اوصافشان را در کتاب خدا مى‏یابم. اینان پیروان خدا و پیامبرش و یاران دین او و پیروان ولى‏اش شمرده مى‏شوند. اینان بندگان ویژه خدا و برگزیدگان اویند. خدا آنها را براى دینش برگزید و براى بهشت‏خویش آفرید.

جایگاهشان در فردوس اعلاى بهشت است; در خیمه‏اى که اتاقهایى از مروارید درخشان دارد، زندگى مى‏کنند. آنان از مقربین ابرارند و سرانجام از جام «رحیق مختوم‏» مى‏نوشند.

رحیق مختوم چشمه‏اى است که به آن «تسنیم‏» گفته مى‏شود و هیچ کس جز آنها از آن چشمه استفاده نخواهدکرد. تسنیم، چشمه‏اى است که خداوند آن را به فاطمه(س) دختر پیامبر(ص) و همسر على‏ابن ابى‏طالب(ع) بخشید و از پاى ستون خیمه فاطمه جارى مى‏شود. آب آن چشمه چنان گواراست که به سردى کافور و طعم زنجفیل و عطرمشک شباهت دارد... (27)

یا فاطمه الزهرا 

سیل اشکم راه بینائی گرفت      بند بندم عطر زهرائی گرفت 

عشق را از فاطمه آموختم       چشم بر دست کبودش دوختم

دست او صدها گره وا می کند      دست او والله غوغا می کند

دست او مشکل گشای عالم است      روی آن جای لبان خاتم است

دست او دنیای احسان و صفاست      دست او مشکل گشای مرتضی است 

حیف شد آن دست را دشمن شکست      با غلاف تیغ اهریمن شکست 

گویمت از قصه شهر نبی      از شرار آتش و بیت علی 

درد بود و آتش و افسردگی       یاس یود و سیلی و پژمردگی 

آه بود و ناله و بغض گلو      پهلوئی بودو لگدهای عدو

در میان کوچه آن دنیا پرست       راه را بر مادر سادات بست

گویمت سر بسته در آن کوچه ها      فاطمه گم کرد راه خانه را

آه ای مجنون زبان در کام گیر      لب فرو بند و کمی آرام گیر

ای مضمون آب وآینه ،

            ای نجابت سبز،

                     ای رایحه  صبح ،

خورشید رو به تو نماز می گذارد

          ومهتاب بر بوریای ساده تو به تمنا می نشیند.

                    ای بلندای قامت سپیده !

                           ای مفهوم سبز ولایت !

                                        ای زهره !

                                                     ای زهرا!

   ای صداقت محمد

                  ای زبان علی

                            ای اسطوره مهر

سلام بر صورت نیلی

               سلام بر پهلوی شکسته

                      وسلام بر خسوف غمگینانه تو !

معاد

اعتقاد به معاد یکی از مبانی قوام بخش دین اسلام است و یکی از رکنهای مهم آن به شمار می‌رود . انکار معاد مستلزم انکار امر و نهی ، وعد و وعید ، نبوت و وحی است و یکسره موجب انکار و باطل انگاشتن دین الهی می‌گردد . بیش از یک چهارم آیه‌های قرآن به گونه های مختلف به معاد مربوط می‌شود ؛ در پاره‌ای از آیه‌ها، وقتی از اوصاف کافران سخن به میان می‌آید ، با اینکه چه بسا آنان به توحید و نبوت معتقد نبودند ، تنها به این امر بسنده می‌شود که اینان به آخرت باور ندارند ( اسراء / 17 / 10 )‌. این امر نشان می‌دهد که اگر کسی معاد را منکر شود ، هر چند به وحدانیت خدا و به دیگر اصول هم ایمان داشته باشد ، دیگر برای دین اعتباری باقی نمی‌ماند . برای همین است که آیة 26 سورة ص ( 38 ) ، فراموشی روز حساب را اساس گمراهی خوانده است. همچنین اعمال صالح شخص مسلمان وقتی به نتیجه می‌رسد که او به آخرت یقین داشته باشد . چه ، اگر کسی به این امر باور نداشته باشد ، همة کردارهای نیکش بی‌نتیجه و بیهوده می‌گردند ( نمل / 27 / 53 ؛ اعراف / 7 / 147 ) . اجل و مرگ نخستین مرحله برای راه یابی به جهان آخرت و معاد است . اجل انسان همان زمانی است که زندگیش پایان می‌یابد . انسان به هنگام مرگ معدوم نمی‌شود‌، بلکه از جهان دنیوی به جهان دیگر انتقال می‌یابد . مرگ هنگام بازگشت به سوی خداست و کیفیت آن چنین است که خداوند یا فرشتگان نفس ( روح ) را به طور کامل از جسم گرفته ، آن را نگه می‌دارند ( زمر / 39 / 42 ؛ سجده / 32 / 11 ؛ انعام / 16 / 61 ) .

انسان پس از مرگ زندگی نوینی را در عالم برزخ آغاز می کند و این عالم مرحله‌ای است که انسان پس از مرگ تا قیامت آن را طی می کند ( مؤمنون / 23 / 100 ) . برخی آیه‌ها گویای این امرند که انسانها در برزخ بر حسب سعادت یا شقاوتی که حاصل کردارشان در دنیا بوده ، در معرض نعمت یا عذاب برزخی قرار می‌گیرند ( هود / 11/ 105 ـ 108 ؛ مؤمن / 40 / 46 ؛ آل عمران / 3/ 169 ـ‌170 ) . اما قیامت با نفخ صور آغاز می‌گردد . صور دو نوع صیحه دارد : میراننده و زنده کننده . وقتی بار نخست در صور می‌دمند ، همة زمینیان و آسمانیان ( فرشتگان ) ، جز عده‌ای خاص ، از هوش می‌روند ( زمر / 39 / 68 ) . به دنبال همین صیحه است که نشأت دنیا در هم پیچیده می‌شود ، آسمان و زمین تکه تکه می شود و دنیا و اهلش نابود می‌گردد ( حاقه / 69 / 13ـ 15) . بدین سان ، بر پا شدن قیامت با رویدادهایی بزرگ و مهیب همراه است : تاریک شدن خورشید و ستارگان‌، شکافتن زمین بر اثر زمین لرزه و از هم پاشیدن کوهها . این امور در روایتها به عنوان اشراط الساعه معرفی شده اند . اساساً در روز قیامت نظام جهان دستخوش دگرگونی می گردد و نظام نوینی در جهان بر پا می شود . از قرآن و احادیث چنین بر می‌آید که همة شئون نظام زندگی در آخرت با آنچه در دنیاست، تفاوت دارد . به هر حال ، وقتی دوباره در صور می ‌دمند ، انسانها از گور بر می‌خیزند ( یس / 36 / 48 ـ 52‌) و گروه گروه به سوی خدا می‌شتابند ( یس / 36 / 51 ) . آنگاه منتظر و مبهوت می‌مانند تا چه حادثه ای رخ خواهد داد ( زمر / 39 / 68 ) . در اینجا همة سببها باطل خواهد شد : نه داراییها ( حاقه / 69 / 28 ) ، نه خویشاوندی ( عبس / 80 / 34 ) ، نه رفاقت ( دخان / 44/ 41 ) و خلاصه هیچ دستاویزی از این دست ( شوری / 42 / 47 ) به کار نمی‌آید . حجابها برطرف گردیده ، غیب و شهادت یکی می‌شود ( ق / 50 / 22 ؛ طارق / 86 / 9 ؛ مؤمن / 40 / 16 ) .

باید دانست که بر خلاف پندار کسانی که معتقدند صرفاً روح انسان در عرصة محشر حاضر می‌شود ، بسیاری از آیه‌ها و روایتها تصریح می‌کنند که انسان با بدن خویش در صحنة قیامت حضور پیدا می‌کند ( نک : انفطار / 82 / 4/ ؛ حج / 22/ 7 ) . آیه های 8 و 9 سورة اعراف ( 7 ) به صراحت بیان می‌کنند که در روز قیامت اعمال انسانها وزن می‌شود و نیکیها سنگین و بدیها سبکند . دلیل این امر شاید ماندگاری نیکیها و ناپایداری بدیها باشد ( رعد / 13/ 17 ) . آنچه این اعمال به وسیلة آن وزن می‌شود ، ترازوی عدل الهی است ( انبیاء / 21/ 47 ) . بدیهی است آنانکه در ترازوی عدل کردارهایشان سنگین باشد ، رستگار گردیده ، به بهشت می‌روند و آنانکه اعمالشان سبک باشد، به آتش گرفتار می‌شوند ( مؤمنون / 23 / 102 ـ 106 ) .

بر اساس آیه های 13 و 14 سورة اسراء (17 ) همة اعمال انسان در کتابی ثبت شده ، و به گردنش آویخته است . رسیدگی به کار هر کس بر پایة نامة اعمالش صورت می‌گیرد . به عبارت دیگر آنچه موجب نیک بختی یا بد عاقبتی انسان می‌شود ، همراه خود اوست و هرگز از او جدا نمی‌شود . این کتاب در واقع همان کرده‌های انسان است که خداوند آن را در روز قیامت می‌گشاید و به او نشان می‌دهد . این کتاب مانند کتابهای دنیوی نیست و ویژگیهایی دارد ، از جمله ، حقیقت اعمالی را که او در دنیا انجام داده ، در بر دارد و از ثبت هیچ عمل ریز و درشت در آن فروگذار نشده است . بدین قرار در محکمة الهی عملها در برابر چشم انسان مجسم می‌شوند ؛ چه ، هیچ حجتی بالاتر از مشاهدة عینی نیست و این امر راههای عذر و انکار را می بندد ( کهف / 18 / 49 ؛ آل عمران / 3/ 30) .

« صراط » یکی دیگر از مراحل قیامت است . منظور از صراط راهی است که بر روی جهنم یا داخل آن کشیده شده است ( نساء / 4/ 168 ـ 169 : صافات / 37 / 22ـ 25 ) . این راه بر سر تا سر جنهم امتداد دارد و همة انسانها از خوب و بد از آن می‌گذرند ( مریم / 19 / 68 ـ 72 ) . البته خداوند پرهیزگاران را نجات می‌دهد و گناهکاران را به جهنم می‌فرستد . ناگفته نماند که این طور نیست که همة گنهکاران به دوزخ بروند ، یا همة دوزخیان تا ابد در آنجا بمانند . در واپسین مرحله در حق گنهکاران شفاعت می‌کنند . این شفاعت که توسط پیامبران و فرشتگان صورت می‌گیرد ، شامل حال برخی از انسانهایی که به دوزخ رفته ، و مدتی در آنجا به سر برده‌اند ، نیز می‌شود. به هر روی همة انسانها در دوزخ یا بهشت جز جزای اعمال گذشته شان نمی‌بینند ( یس / 36 / 54 ) ، بهشت در قرآن با تمثیل و تشبیه وصف شده است ( رعد / 13/ 35 ؛ محمد / 47 / 19 ) و با آنچه از نظر انسان ارزش و اعتبار دارد ، موافق است ، یعنی با کرامت ، شرافت ، فضیلت ، جمال ، لذتهای حسی و همنشینی با خوبان و خوبرویان. جهنم با صفاتی معرفی شده است که منفور طبع انسانهاست ، مانند سوختن در آتش ، ماندن میان مرگ و زندگی ( طه / 20 / 74 ) ، آشامیدن آب جوش و خوردن از میوة ناگوار و ناخوشایند زقوم ( دخان / 44/ 43‌)‌.

امام علیه السّلام در برخورد با مردمان چهره راستین اسلام را ترسیم مى کرد، آن هم در عصرى که جلال و شکوه پوشالین دستگاه خلافت از این آیین، سیمایى دیگر ارائه مى داشت.
نخستین نکته این که او دیگران را هم داراى ارزش انسانى مى دانست و از این دیدگاه با آنان برخورد مى کرد. ابراهیم بن عبّاس مى گوید: «هیچ نشنیدم و ندیدم کسى برتر از ابوالحسن رضا علیه السّلام باشد. بر هیچ کس به سخن خویش بى مهرى و ستم روانداشت، سخن هیچ کس را نبرید، هیچ نیازمندى را بى پاسخ نگذاشت، پاى خود در حضور هیچ کس دراز نکرد، در پیش هیچ کس لم نداد، هرگز غلامان و وابستگان خویش را ناسزا نگفت، به گاه خنده قهقهه نزد، بر سفره غلامان و وابستگان خود مى نشست، بسیار در پنهان صدقه مى داد و به دیگران کمک مى کرد.»(15)
او حتى در برخورد با غلامان و خادمان هرگز حاضر نبود کرامت انسانى آنان را نادیده بگیرد و چیزى از حقوق آنان فرو گذارد. او حتّى در ریزترین نکته ها این کرامت را پاس مى داشت.
یاسر خادم آن حضرت مى گوید: امام رضا علیه السّلام به ما فرمود: «اگر بر بالاى سر شما ایستادم و در حال غذا خوردن بودید بلند نشوید تا غذا خوردن را به پایان برید». گاه یکى از ما را مى خواست و چون به او مى گفتند در حال غذا خوردن است مى فرمود: «بگذارید تا غذایش را بخورد.»(16)
او هیچ اندرز گونه اى را که با اصل کرامت انسان ناسازگار باشد نمى پذیرفت و همچنان بسادگى و دورى از تکلّف در برخورد با دیگران ادامه مى داد.
یکى از مردمان بلخ مى گوید: «در سفر امام به خراسان همراه او بودم. روزى سفره غذایى طلبید و همه خدمتکاران و غلامان را بر سر آن سفره گرد آورد. گفتم: جانم به فدایت، خوب بود براى اینها سفره اى جداگانه مى گستردى ! امام فرمود: «خاموش! که خدا یکى است، پدر و مادر در همه ما یکى است و پاداش هر کس نیز به کردارهاى اوست.» (17)
او هرگز از برآوردن نیاز دیگران روى برنتافت و چونان که شیوه این خاندان و سرشت امامان است گشاده دستى و بزرگوارى را به غایت مى رساند، و البته از آن پرهیز داشت که در برابر دادن چیزى به دیگران و برآوردن کارى براى آنان کرامت انسانى را از ایشان بستاند.
داستان آن مرد خراسانى مشهور است که چون از در راه ماندگى خود سخن به میان آورد و از امام کمکى خواست تا پس از رسیدن به شهر خود آن را از جانب ایشان صدقه دهد، به او فرمود تا بنشیند، و پس از آن که اطرافیان رفتند به اندرون رفت و بى آن که به آن خانه بازگردد دست از فراز در درآورد و مرد خراسانى را خواست و دویست دینار به او داد و فرمود: «این دویست دینار را بگیر و خرج راه کن و عوض آن از طرف من صدقه هم نده. بیرون برو که نه من تو را ببینم و نه تو مرا». چون بیرون رفت یکى پرسید: فدایت شوم، کرم و گشاده دستى شما بسیار است، اما چرا از آن مرد روى پوشاندید؟ فرمود: «از بیم آن که مبادا خوارى حاجت خواستن را بدان سبب که حاجت او برآورده ام در چهره اش ببینم. آیا نشنیدى سخن رسول خدا صلّى الله علیه و آله را که فرمود: آن که نیکى خود به مردم را بپوشاند کارش برابر هفتاد حج است.»(18)
مردى چنین گشاده دست است که چون یکى به او مى گوید: مرا به اندازه مردانگى خویش عطا ده، در پاسخ مى فرماید: «این در توانم نیست»، و آن گاه که او مى گوید: مرا به اندازه مردانگى خودم عطا ده مى فرماید: «این شدنى است».(19)
همین امام است که چون تمام دارایى خود را در روز عرفه با تهیدستان قسمت مى کند و کسى مى گوید: چه زیان بزرگى کردى ! در پاسخ مى فرماید: «این زیان نیست، بلکه سود است. آنچه را به وسیله اش پاداش و بزرگوارى فراهم آورده اى زیان مدان».(20)
امام با آن همه گشاده دستى ـکه به جاى خود رواستـهرگز این صفت شایسته را برابرنهاده اسراف و تبذیر و ریخت و پاش نمى داند و از کوچکترین کوتاهى در این باره نمى گذرد، چونان که به گفته خادم آن حضرت یاسر، روزى که غلامان میوه خورده و نیمخورده آنها را دور ریخته بودند برآشفته به آنان مى فرماید: «سبحان الله! اگر از آن بى نیازید کسانى هستند که به آن نیاز دارند؛ آن را به کسى بدهید که نیازمند است».(21)
این شخصیت متعادل است که از سویى در برخورد با فروتران فروتنى مى کند و چون تنها مى شود فارغ از کارهاى رسمى و دولتى اطرافیان خود از کوچک و بزرگ را گرد مى آورد، با آنان سخن مى گوید، با آنان همدم مى شود، و حشمت از خویش فرومى نهد تا با او همدم شوند؛ و از سویى در برابر آن که خود را در ظاهر پرشکوه خلافت آراسته است سربلند و سرافراز مى ایستد و چون از او مى شنود که دوست دارد جامه خلافت را بر تن او کند در پاسخ مى فرماید: «اگر خلافت از آن توست تو را حقّ آن نیست که جامه اى را که خدا بر تنت کرده است بر تن دیگران کنى و اگر خلافت از تو نیست روا نیست آنچه را از تو نباشد به من دهى ». امام در برابر او موضع خویش در برخورد با خویشتن و هم در برخورد با دنیا را چنین ترسیم مى کند:
«به بندگى خدا افتخار مى کنم،
... با بى رغبتى به دنیا، رهایى از شرّ دنیا را مى جویم،
... با دامن درکشیدن از حرامها نایل آمدن به سودهاى حقیقى را امیدوارم،
... و با فروتنى در این سراى ، بلندى نزد خداوند را خواهانم».(22)